धनु कोष्ठक - 04

कपितोनवला वाटलं होतं, की हा तथाकथित ‘बिग’ हॉल खरंच मोठा असेल – तो मोठा अश्यासाठीपण वाटंत होता की कॉन्फ्रेन्सचे बहुतांश डेलिगेट्स ह्या सांस्कृतिक कार्यक्रमाला आलेले नाहीयेत.

कपितोनव शेवटच्या ओळींत कोप-यावर बसतो, इथून त्याला फक्त इकडे-तिकडे बसलेल्या दर्शकांचे डोकेच दिसताहेत. चेहरे तर तो फक्त त्यांचेच बघू शकतो, जे कोप-यातल्या दारातूंन आत येताहेत, - शिवाय, त्याने ब्रोश्यूरमधे दिलेल्या फोटोंना पण इतकं लक्षपूर्वक बघितलं नव्हतं, की आत येत असलेल्या लोकांपैकी एखाद्याला तरी ओळखू शकेल. पण, कां : हा राहिला माइक्रोमैजिशियन अस्त्रोव, तोच, फोटोंत ज्याच्या हास्याचा त्याच्याच धृष्ठ नजरेने बट्ट्याबोळ करून टाकला होता. आता अस्त्रोवच्या चेह-यावर शांति आणि निडरता होती. आणि तसंही, ते हॉलमधे निर्विकार चेह-यानेच प्रवेश करतांत. एक तर उच्च कोटीच्या कलेशी भेट चालू ठेवण्यासाठी स्वतःला तयार करंत असतात, किंवा, आधीच्या अंकाने भाव विभोर तरी झालेले असतांत.

सगळे बसून गेले, आणि लाइट्स बंद होतात.

स्टेजवर आहेत दोन तरुण माणसं, ज्यांनी नक्कीच अठराव्या शतकातील पोषाक नाही घातलाय. मुलगा खुर्चीवर बसून हॉलकडे बघतोय, आणि मुलगी त्याच्या मागे उभी राहून कात्रीचा आवाज करतेय, हे दर्शवंत की केस कापून झालेयंत.

तिने पांढरे गोळे असलेला आखूड निळा स्कर्ट, फुटबॉल जर्सी घातलीय, आणि पाय – अनवाणी आहेत. आणि मुलाने काय घातलंय, इकडे कपितोनव लक्ष नाही देत – काहीतरी भुरा स्पोर्ट्स-शर्ट आहे.

ती म्हणते:

“काही हरकत नाही. खूपंच छान आहे. घाबरू नको, मी थोडं-थोडं. आता तू तसांच आहे, जसा एका महिन्यापूर्वी होता...तर, तुला आठवतंय, जेव्हां...”

तो म्हणतो:

“जर पारिभाषिक शब्दावलीला चिकटून राहिलं, तर म्हणता येईल, की आज आपला ‘मधु-मास’ पूर्ण झालांय.

ती :

“वेड्यासारखं नाव आहे. आणि काहीही पूर्ण होत नसतं...”

गळ्याला गुंडाळलेल्या टॉवेलातून त्याला मुक्त करंत ती म्हणते:

“जा, आरशांत बघून घे.”

तो उत्तर देतो:

“गरंज नाहीये. माझा तुझ्यावर विश्वास आहे.”

“बाथरूममधे जा,” ती म्हणते, “आळस नको करू, आरशांत बघून घे.”

“जाऊन काय टपकंत असलेली छत बघू? आज हे बघण्याचा दिवस नाहीये, की छतांतून पाणी कसं टपकतंय...”

तरीही तो उठून एकीकडे जातो, हे दाखवण्यासाठी की स्वतःला आरशांत बघण्यासाठी बाथरूममधे गेला आहे. येवढ्यांत मुलगी जुन्या टेलिफोनवर नंबर फिरवते आणि प्लम्बरला बोलावते.

कोणीच गात नाही.

हे तर ऑपेरासारख नाहीये.  

“प्ल-अ--म्ब-अ-र” तो जसा बाथरूममधून आवाज देतो. – “हा शब्द आपल्याला किती बोरिंग वाटतो, पण तू ऐक, तो महान वाटतो, एकदम शानदार. प्ल-अ--म्ब-अ-र!”

मुलगी त्याला म्हणते:

“कधी-कधी मला असं वाटतं...की आपण सम्पूर्णपणे आत्मनिर्भर नाहीये...जणु आपण कोणत्यातरी अजबंच दुनियेतले आहोंत, ज्याची कल्पना कुणीतरी केली होती...”

कपितोनव ठरवतो, की हा आधुनिक ऑपेरा आहे. नाटकाच्या तत्वांसहित. आता ते गायला सुरुवात करतील.

“मला ह्या आत्मनिर्भरतेबद्दल काही माहीत नाहीये,” विचारांत मग्न होऊन नायक म्हणतो, “पण आपण ब-याच अंशात कल्पना केलेले आहोंत. तू माझी कल्पना करतेस, मी – तुझी, आपल्या दोघांची – समज, ग्रीशा, ज्याची कल्पना केली होती आस्याने... आपण सगळे एक दुस-याची कल्पना करतो, एकमेकांची रचना करतो. हे नैसर्गिक आहे. आपण, स्पष्ट आहे, की आहोंत, पण महत्वाची गोष्ट ही नाहीये, की आपण कसे आहोत, तर ही आहे, की आपण एकमेकांना कसं बघतो, एकमेकांची कशी कल्पना करतो...”

“आणि, परिणाम हा निघतो, की तू कोण्या प्लम्बरच्या कल्पनेचा परिणाम आहे.”

आजूबाजूच्या लोकांची प्रतिक्रिया बघण्यासाठी कपितोनव इकडे तिकडे नजर टाकतो, हे विसरून की तो शेवटच्या ओळींत आहे.

ह्या दरम्यान कलाकार स्टेजवर प्रेमाबद्दल बोलूं लागतात. ती विचारते:

“असं कां असतं, की जेव्हां आपण प्रेम करतो, तेव्हां ‘एडवेन्चरस’ वाटतं?”

तो समजावतो, की ते काम, जे त्याने केलं होतं, (म्हणजे, पहिल्या अंकात), बिल्कुल एडवेन्चर नव्हंत. ह्यावर ती म्हणते :

“कधी कधी मी स्वतःची बैंक-रॉबरच्या रूपांत कल्पना करते. सान्ताक्लाज़चा मास्क घालून घुसून जाते : सगळे उभे राहा!...हा दरोडा पडतोय!...ज्याला सांगितलंय, तो पडूनंच राहील!...कोणीही आपल्या जागेवरून हलू नका!”

मग तोपण ओरडतो, जणु तोसुद्धा खेळांत सामील झालांय:

“हात डोक्याचा मागे!...कोणीही हालायचं नाही!...स्विचवरून हात काढ, तुझ्या आईला, वेडी कुठली!...”

स्टेजवर कुठलही स्विच-विच नाहीये.

जरी कपितोनवला दर्शकांचे चेहरे दिसंत नाहीये, तरी त्याला समजतंय की ते बेचैन नाही होत आहेत. त्यांनी पहिला अंक बघितलाय, पण कपितोनवला ह्याचा काहीच अत्ता-पत्ता नाहीये. कदाचित ते आता गाणे पण गातील आणि केलिओस्त्रीसुद्धां प्रकट होईल.

आता स्टेजवर एक तिसरा, मोठ्या वयाचा माणूस प्रकट होतो – स्पष्ट आहे, की तो केलिओस्त्री नाहीये. त्याच्या हातांत चेस-बोर्ड आहे, तो प्रत्यक्षांत विचार करतोय:

“स्ट्राँग मूव. ह्याचं उत्तर शोधावं लागेल...”

ती:

“संगीतकार, महाशय!”

तो तिची चूक दुरुस्त करतो:

“संगीत-निर्देशक.”

“संगीत-निर्देशक, महाशय, मी तुमचे केस कापू का?”

पुढे होत असलेल्या वार्तालापावरून कपितोनवला कळतं, की संगीत-निर्देशक ह्या तरुण जोडप्याच्या घरांत राहतोय, कारण की त्याची किल्ली हरवलीय. आणि आता तो, माहीत नाही कां गार्डनकडे चालला जातो.

कपितोनव आपल्याच ओळींत दोन जागा सरकतो आणि समोर वाकून सगळ्यांत जवळच्या दर्शकाला विचारतो:

“हा ऑपेरातर नाहीये?”

तो उत्तर देतो:

“बैलेसुद्धां नाहीये.”

कपितोनव खुर्चीच्या पाठीला टेकतो. अच्छा-अच्छा.

“माझ्या मनांत त्या सगळ्यांच्याप्रति खूप आदराची भावना असते, ज्यांच्या किल्ल्या हरवतात,” नायिका म्हणते. “मी आपल्या वडिलांना विसरूं लागले आहे, मी सात वर्षांची होते, जेव्हां ते बुडून गेले होते. आणि, मम्मा बरोबर माझे...ऊँ...माहीत नाही, आमच्या संबंधाना काय नाव देऊ...आदर्श. बस, आदर्श प्रकाराचे संबंध आहेत. कधी कधी तर मला भीतिसुद्धां वाटते, की माझ्यांत आणि तिच्यांत सगळं किती छान आहे...”

“असं कमीच असतं...आणि किल्ल्यांचं काय?”

कपितोनव डोळे बंद करतो, कारण की नायिका काहीतरी इतिहास सांगणार आहे, आणि तिचा आवाज सुखद, धीर देत असल्यासारखा होता.

“मला तर, खरं म्हणजे, ह्या जगांत असायलाच नको होतं. माझा जन्म तर संयोगानेच झालाय. जर माझे पप्पा अगदी बरोब्बर वेळेवर भल्या लोकांसोबत वोद्का पीत नसते आणि जर त्यांच्या किल्ल्या हरवल्या नसत्या, च्-च्, तर अंजेलिनोच्का ह्या जगांत नसती...काही लोक नशेंत असल्यामुळे गर्भांत येतात, पण मला नशेंत असल्यामुळे मम्माच्या गर्भांत सुरक्षित राहू दिलं. आपल्या जन्मासाठी मी पप्पांच्या नश्याची आभारी आहे. आणि किल्ल्या हरवल्यामुळे.”

“काय उखाण्यांत बोलतेय...” तिचा जोडीदार म्हणतो, जणु तो कपितोनवच्याच मनांत नकळंत आलेल्या विचाराची पुनरावृत्ति करतोय.           

पुढची गोष्ट कपितोनव डोळे मिटून ऐकतो:

“नको होते मी त्यांना, हेच गूढ आहे. म्हणजे व्यक्तिगत रूपांत मी नाही, तर मुलंच नको होती त्यांना...माझ्या बाबतीत सगळं नॉर्मलंच होतं...जेव्हाँ मी जन्मले होते. पण तेव्हां, मम्मा क्लिनिकमधे पडलेली होती, माझ्यापासून मुक्त व्हायला. आणि पप्पाकडे घरी मित्र आले आणि त्यांने वोद्का प्यायला सुरुवात केली. मग कोणीतरी विचारलं : तुझी अल्योना कुठे आहे, काय कामावर गेलीये? पप्पाने सांगून टाकलं की कोणच्या कामासाठी गेलीये. हॉस्पिटलमधे आहे – एबोर्शन करायचंय. मित्र म्हणाले, तिला हॉस्पिटलमधे पाठवून तू मूर्खपणा केलास, मुलं होऊं दे, म्हणाले. तुला कशाला पाहिजे एबोर्शन?…वेड लागलंय कां? मुलं – जीवनाचा प्रकाश असतात, मुलं – चांगली गोष्ट आहे!...तिला लगेच घरी आण, मूर्खा!...ते म्हणाले, पोट्ट्यांनो, उशीर झालांय, म्हणाले, गाडी तर निघून गेली. काही उशीर-बिशीर नाही झाला, पट्ठ्या. टैक्सी घे आणि निघून जा!...नाही, म्हणाले, उशीर झाला, आधीच जायला हवं होतं. चला, अल्योनाच्या तब्येतीसाठी पिऊँ या, आणि तुम्हां सगळ्यांसाठी, आणि पृथ्वीवरच्या सगळ्या प्राण्यांच्या सुखासाठी, आणि त्यांच्यासाठी, जे समुद्रांत आहेत...आणि जे समुद्रांत नाहीये...म्हणजे, त्यांने जेवढी वोद्का होती, तेवढी सगळी पिऊन टाकली, मित्र घरी जाऊं लागले, तो दारावर त्यांना निरोप देऊं लागला, बरोबर जाणार होता, पण त्याला समजलं की त्याच्याकडे किल्ल्यांच नाहीयेत. हरवल्यांत. म्हणाला, अल्योनाकडे तिच्या किल्ल्यांसाठी जावं लागेल, नाहीतर, किल्ल्यांशिवाय कसं...अंकल झोरा घरी थांबले, ड्यूटीवर, आणि अंकल पेत्या आणि माझे पप्पा टैक्सी करून निघाले क्लिनिकला. क्लिनिकमधे पोहोचले, मम्माला खाली बोलावलं, ती चक्क क्लिनिकच्याच गाउनमधे खाली आली. काय झालं, काय भानगड आहे? ते नशेंत होते, बहकले होते, काही नाही झालं, किल्ल्या हरवल्यांत, तुझ्या किल्ल्या दे. पण मग त्यांने नजरेनेच एकमेकाला इशारा केला : हे असतं नशीब. ठीक आहे, प्रोग्राम बदललाय, आम्हीं तुला घ्यायला आलोय. हा सर्वस्वी तुझा निर्णय आहे. ती जशी होती, तशीच तिला उचलून टैक्सीत टाकलं. जर, थोडा वेळ जरी थांबले असते, तर उशीर झाला असता. बस, हीच कहाणी आहे. तिला घरी आणलं. आणि दुस-या दिवशी माझे पप्पा क्लिनिकमधे गेले तिचं सामान आणायला, पूर्ण शुद्धींत. आणि हो, किल्ल्या दुस-या कोटांत सापडल्या.”            

“मम्माने सांगितलं,” जोडीदार जणु कपितोनच्या मनांतलीच गोष्ट नायिकेला विचारतो.

“मला – मम्माने, आणि तिला – अंकल झोरा आणि अंकल पेत्याने, आणि माझ्या पप्पानेपण...खोटं नाही बोलूं दिलं. जेव्हां मी सतरा वर्षांची झाले तेव्हां तिने माझ्या जन्माचं गूढ सांगून टाकलं. भावविह्वल होऊन. तिचं माझ्यावर खूप प्रेम आहे. तुझ्याशिवाय जीवनाची कल्पनासुद्धां करूं शकंत नाही, पोरी. खरं म्हणजे तुला जन्मदिवस साजरा नको करायला, तर एबॉर्शन पासून सुटकेचा दिवस साजरा केला पाहिजे. जीव वाचण्याचा. हे केव्हां झालं होतं : एप्रिलच्या शेवटी, वसन्त ऋतूंत. हा, बस, चमत्कारंच आहे, की मी आहे.”

“ग्रेट.”

“मी पण हाच विचार करते, ग्रेट.”

‘हरकत नाही, हरकत नाही, वाईट गोष्ट नाहीये’, कपितोनव विचार करतो, त्याला जाणीव होते की तो अजून झोपला नाहीये, आणि मुश्किलीनेच झोपू शकेल, पण, तरीही, तो पूर्वीप्रमाणेच डोळे मिटून ऐकंत राहतो.

“ऐक...चमत्काराबद्दल,” नायक म्हणतो आणि अचानक वाढत्या उत्साहाने सांगू लागतो. “मी कधी कधी आपल्या जन्माबद्दल विचार करतो – अंगावर जश्या मुंग्या चालू लागतात!...बापाला तरुणपणांतच चाकू खुपसला होता, आजोबा युद्धावर होते, डोकं जखमी झालं होतं...आणि, प्रत्येक पूर्वजाला, कदाचित, असंच काही-काही झालेलं होतं...पण मी दुस-याच गोष्टीबद्दल, अश्या परिस्थितीबद्दल, जी जीवनाशी संबंधित नव्हती...बस! आणि ते शंभर करोड आहेत. सगळे कोणच्यातरी लक्ष्याकडे जाताहेत. पण लक्ष्य प्राप्त करतो, फक्त एकुलता एक!...”

“तू कशाबद्दल बोलतोयंस?”

“स्पर्म्सबद्दल.”

कपितोनवने डोळे उघडले.

नवीन काहीच नाहीये. स्टेजवर दोन व्यक्ती आहेत. ते बोलताहेत.

तो पुढे म्हणतो:

“आणि फक्त ह्याच निश्चित स्पर्ममुळे जन्म घेतो, खास मी. कुणी आणखी नाही, पण फक्त मी! जर कोणी पुढे निघाला असता, शंभर करोडमधला कुणीही, तर माझा ‘डबल’ असता, म्हणजे, माझा भाऊ, त्याच वंश परम्परेचा...जसं जुळा – तसाच, जसा मी आहे, पण मी नाही!...”

“जर कुणी दुसरा तुझ्यापुढे निघाला असता, आणि तू तू नसता? तुला विश्वास आहे का, की तू नाही?”

“दुसरा, एंजेलीना, दुसरा! माझी गोष्ट ऐक. एक विशिष्ठ माणूस आपल्या स्वरूपासाठी एका विशिष्ठ स्पर्मचा आभारी असतो. समज, गर्भधारणातर कोणत्याही परिस्थितीत होऊनंच जाते, पण ह्या गोष्टीची संभावना कितपत आहे, की तो गर्भ की तो गर्भ माझाच आहे – तसा नाही, जसा मी आहे, तर फक्त मी?...खूपंच कमी संभावना असते!...अण्डाणुबद्दल मी काहीच बोलणार नाही...ह्या उद्देश्याने, की माझा निर्माण व्हावा, फक्त माझा, जो आत्ता तुझ्यासमोर उभा राहून हातवारे करतोय, दोन विशिष्ठ सेल्सला, सूक्ष्म...अत्यंत सूक्ष्म सेल्सचा एक व्हावं लागतं...फक्त त्याच दोघांना, अन्य कुणाला नाही – त्यांच्या सारख्या असलेल्या अगणित सेल्समधून!...आणि जर त्या गोष्टीवर विचार करायचा झाला, जी तू म्हटली होती...हे सगळे जीवनाशी संबंधित ‘केसेज़’...तर काय परिणाम निघतो?...कोणची तरी अगदीच फालतू गोष्ट!...हे सगळे युद्धं, महामा-या, एबॉर्शन्स, दुर्घटना...असफल जन्मदात्यांचे अकाल मृत्यु – हे सगळं आपल्या विरुद्ध आहे, सगळं आपल्या विरुद्ध आहे, माणसांच्या विरुद्ध – खरोखरंच अवतीर्ण झालेल्या लोकांविरुद्ध!..आपण स्वतःहून कोणचाही अवतार धारण करण्यास असमर्थ आहोत!...कळतंय कां एंजेलीनूश्का? तुला शक्य नाहीये. आणि मला सुद्धां शक्य नाहीये.”       

“पण आपण तर जन्म घेतलाय. आणि, सगळेंच जन्म घेतात.”

“लोक जन्म घेतात, ही एक सामान्य गोष्ट आहे, ह्यांत विचित्र असं काहीच नाही. आश्चर्याची गोष्ट दुसरीच आहे : ती अशी की ह्या जन्म घेणा-यांत तू आहेस, मी आहे, उदाहरणार्थ, आस्या आहे, जी ह्या वेळेस आपल्या स्कीज़ घालून पहाडावरून खाली उतरतेय, ग्रीशा आहे, ज्याच्या खुर्चीची पाठ तिने तोडली आणि ज्याला संगीतकार बागेत फिरवतोय...एखाद्या फ्रिजसाठी खिडकीतून बाहेर उडी घेणं सोपं आहे, माझ्या आणि तुझ्या पृथ्वीवर जन्म घेण्यापेक्षां! आपल्या जन्म घेण्याची संभावना – अगदी शून्य आहे! हे आश्चर्य आहे, प्राकृतिक आश्चर्य!”

“आणि आपण एक दुस-याला भेटायचं शहाणपण दाखवलं!” ती उद्गारते.

कपितोनवचा फोन साइलेन्ट मोडवर कसमसतोय. आता, स्टेजवर अचानक म्यूज़िक आणि काही जगमगाट होतोय. बाहेर जाण्याचा दार बाजूलाच आहे : कपितोनव पट्कन उठतो – आणि बाहेर लॉबीत निघून जातो.

मरीनाचा फोन आहे.

20.42

“झेनेच्का¹⁰ , नमस्कार, डियर, फक्त हे नको म्हणू की तू पीटर¹¹मधे नाहीये.”

“तुला कसं कळलंय, मरीना?”

“अरे, तुझ्या कॉन्फ्रेन्सबद्दल दिवसभर ‘बातम्यां’मधे दाखवताहेत. तुमच्या त्या वेडपट बॉम्बमुळे...ही तुझी तर गम्मत नाहीये नं?”

“माझी? मी तर आत्ता संध्याकाळीच आलोय, मला स्वतःलाच काही कल्पना नाहीये. पण तुला कुणी सांगितलं की मी डेलिगेट आहे?”

“स्वतःच अंदाज़ लावला.”

“नाही, असं शक्यंच नाहीये.”

“ओह, तुझ्याबद्दल सांगत होते,…स्पेशलाइज़ेशनसह...म्हणाले की संख्या ओळखणारापण आहे. मी समजून गेले की तो तूच आहेस.”

“ओळखणारे माझ्याशिवाय इतरही आहेत. मला तर काल सकाळपर्यंत पत्ता नव्हता, की कॉन्फ्रेन्समधे जाईन.”

“म्हणजे, तुझ्याबद्दल मला तुझ्यापेक्षा जास्त माहितीये.”

“चमत्कारंच आहे. तसं, इथे आत्तांच चमत्काराचीच गोष्ट होत होती...ऐक, कसं चाललंय?”

“येऊन जा, स्वतःच बघून घे. नव-यालापण भेटून घे. आत्ता तू कुठे आहेस?”

“कोणा मूर्खाला माहितीये, की मी कुठे आहे. ऑपेरा बघतोय.”

“मारीन्स्कीत?”

“ओह, नाही, इथेंच हॉटेलमधे...काही गेस्ट-रूम सारखी, क्लबसारखी वस्तू आहे. बिल्कुल ऑपेरासारखं नाहीये. ते गद्यांत बोलताहेत, आणि स्पर्म्सबद्दल...”

“कदाचित, लेक्चर असेल?”

“नाही, मरीना, ‘शो’ आहे.”

“तसं, तू आहेस कुठे? हॉटेलचं नाव काय आहे?”

त्याने नाव सांगितलं. स्ट्रीटचं नावपण सांगितलं.

“ओह, तर मग तुला इकडे येण्यांत काही त्रास नाही होणार.”

ती समजावून सांगते की कुठे आणि कसं यायचंय.

“तू तर कदाचित फोनही नसता केला. माझी आठवणसुद्धा नसती केली.”

“मरीना, मी सांगतो तर आहे, की आत्ताच आलोय...”

“ठीक आहे. फक्त, काही विकंत नको घेऊं. घरी सगळं आहे.”

कपितोनवने फोन ठेऊन दिला.

ओल्या- दुसरी (तीच) जिना उतरतेय.

“येव्गेनी गेनादेविच, कित्ती छान झालं की तुम्हीं इथेंच भेटलांत. तुम्हीं विमानाने मॉस्कोला जाल. टिकिट 14,51चं आहे, सोमवारी. ठीक आहे? की तुम्हांला इथे थांबायचंय?”

“नाही, थैन्क्यू, मंगळवारी मला कामावर जायचंय. ओल्या! तुम्हांला माहीत आहे का, की तिथे काय दाखवतात आहे? हा तर ऑपेरा ‘केलिओस्त्री’ नाहीये?”

“बदललांय. हे नाटक आहे, “चमत्कार आहे, की मी आहे.” हे पण जादू आणि चमत्कारांबद्दल आहे...तुम्हांला आवडलं नाही कां?” 

“थोडंच बघितलंय, मला जायचंय.”

21.20

बाहेर जायचं दार बंद आहे, कारण की छतावर जमलेला बर्फ खाली पाडतांत आहेत. अंगणांत निघून कपितोनव बॉइलर-रूमच्या जवळून जातो. बर्फाचे कण स्ट्रीट-लैम्पच्या खाली पंतंग्यासारखे फिरताहेत. भुरकट मांजर त्याच्या रस्त्यातून आडवं जातं. ह्या ठिकाणी ब-याच मांजरी असतांत, इथे त्यांना, कम्पाउण्डच्या मांजरांना, खाऊ घालतांत. भाजलेल्या सॉसेजचा, आणि न जाणे कां कोबीचा सुगंध येतोय.

21.32

हा आहे कपितोनव, आणि तो रूट-टैक्सींत (इथे रूट-बसशी तात्पर्य आहे – अनु) जातोय. आजकाल ह्या शहरांत परिवहनाच्या ह्या साधनाला, जसं कपितोनवला कळलं, म्हणतात “टेश्की” – अक्षर ‘T’च्या सम्मानार्थ, ज्याच्या पुढे रूट नंबर लिहिलेला असतो. ही गोष्ट काही घशाखाली उतरंत नाहीये. आधी असं नव्हते म्हणंत, पण ही तेव्हांची गोष्ट आहे, जेव्हां कपितोनव स्वतः पीटरबुर्गवासी होता.

खिडक्या थिजून गेल्या होत्या. खिडक्यांना बघून अंदाज लावणं कठीण आहे, की हे पीटरबुर्ग आहे, पण फक्त त्याच्यासाठीच, ज्याला माहीत नाहीये की कोणत्या शहरांत हिंडतोय.

जवळ-जवळ प्रत्येक माणूस आपापल्या इलेक्ट्रॉनिक खेळण्यांत मग्न आहे. काही लोक ह्या खेळण्यांच्या माध्यमाने कोणाशीतरी बोलताहेत. स्टीयरिंगवर बसलेला ड्राइवरसुद्धां (तो आपल्या भाषेंत), तेपण जे पैसेजमधे उभे आहेत, बोलताहेत – जवळ-जवळ अर्धी बस बोलतेय, आणि ब-याच जो-याने बोलतेय. मॉस्कोमधेपण असंच चित्र आहे.

कपितोनव मोबाइल काढतो, हे बघायला की कोणता ‘मिस्ड-कॉल’तर नाहीये? चार ‘स्पैम्स’ आहेत. फर्नीचरचा प्रस्ताव आहे, फ्लैट्स विकले जाताहेत, एंटेलियाला जाण्याचं बक्षिस आहे, आणखीपण काहीतरी आहे. माहीत नाही कां, त्याला असं वाटंत होतं, की आन्काचा मैसेज नक्कीच असेल. मुलगी गप्प आहे. ठीक आहे, आम्हींपण गप्पच राहू.

त्याच्या शेजारी, जिवंत शेजा-याकडे लक्ष न देता, जोरजोरांत बकवास करते आहे, विचार करा, एक स्टूडेन्ट. ती कुणाला तरी जीव तोडून सांगतेय, की त्या दोघींच्या ओळखीच्या बाईवर विश्वास नको ठेवूं. तुमची इच्छा असो, किंवा नसो, ऐकावंच लागेल :

“तुला वेड लागलंय कां! तिच्यावर विश्वास ठेवण्याबद्दल विचारसुद्धां करू नकोस, ती सगळ्यांना फसवते! तिच्या कोणत्याच गोष्टीवर विश्वास नको ठेवूं. तुलासुद्धा फसवेल! ती तशीच आहे! तुला माहीत नाहीये, आम्ही ‘शिशिर-कैम्प’मधे “सत्य” हा खेळ खेळंत होतो. थोडक्यांत...कोणीतरी तिला एक संख्या म्हणायला सांगितली. थोडक्यांत म्हणजे, हे की किती खेळाडू होते. माहितीये, तिने काय म्हटलं? तेरा! हे तर विचित्रंच झालं. खुल्लमखुल्ला असं खोटं कां बोलावं? सगळे समजून गेले की ती खूप कमी सांगतेय. नाही, कोणा-कोणासाठी हे भयानक-भयानक आहे, मला वाटतं, पण आपण, आपण तर तिला ओळखतो, चांगल्या प्रकारे जाणतो. थोडक्यांत तिला कळून चुकलं, की तिच्या सांगण्यावर कोणीच विश्वास नाही केला. तिला लाज वाटली, की इतकं खोटं कां बोलली, की तिचं खोटेपण पकडलं गेलंय...तर, तुला काय वाटतंय, तिने असं कां केलं असावं? तिने आपली लबाडी कबूल केली?...असं कसं असू शकतं!...जर तिने स्वीकार केलं असतं, तर आम्हीं, कदाचित, तिच्या खोटेपणाला माफ केलं असतं, पण ती तर स्वतःला खरं सिद्ध करू लागली...जणु ब-याच दिवसांपासून चर्चमधे जात असावी...म्हणजे, लाजिरवाणं, एकदम लाजिरवाणं...विचार करूं शकतेस? तिच्यावर विश्वास ठेवायलाच नको. फसवेल.”

कपितोनव उठतो आणि वाकडा होऊन पैसेजकडे, आणि पैसेजमधून दाराकडे जातो.

22.09

“येव्गेनी,” मरीना कपितोनवची आपल्या नव-याशी ओळख़ करून देते, आणि कपितोनवशी आपल्या नव-याची : “तोडोर”. आणि फुकटच्या शानने पुढे म्हणते : “अस्सल बेल्जियन.”

“पण पुआरो (अगाथा क्रिस्टीने निर्माण केलेला डिटेक्टिव्ह – अनु.) नाही,” तोडोर बोटाने आपल्या नाकाखाली मिशांची अनुपस्थिती दर्शवतो.

कपितोनवला त्याच्या बोलण्यांत काही विशेष लकब नाही जाणवंत.

अस्सल बेल्जियन – हृष्ट-पुष्ट, सावळा.

स्वर्गवासी मूखिनच्या एकदम विपरीत.

“माझी मम्मी – बल्गारियन होती आणि पापा ब्रूसेल्सचे.”                             

‘नाटो’चं हेडक्वार्टर, कैबेज. लेस. बीयर.

क्षणांत संदर्भ आठवतो.

कपितोनवला आपल्या आई-बापाबद्दल सांगायला हवं कां?

“थोडक्यांत रशियन,” मरीना त्याचं म्हणणं पूर्ण करते.

“संक्षिप्त रशियन.” तोडोर ‘री’ ओढतो.

“तू कसा-काय संक्षिप्त असूं शकतोस?”

“तर मग कसं? तुमच्या लोकांपैकी कोणीतरी म्हटलं होतं : रुंद आहे रशियन माणूस, लहान करावा लागेल.”

“मला वाटतं की तिथे होतं, ‘अरुंद’.”

“ते महत्वाचं नाहीये.”

खोलींत गप्पा चालल्या आहेत.

“झेन्यानेसुद्धां ब्यूस्टेमधे काम केलेलं आहे,” मरीना नव-याला सांगते.

“ब्यूरो ऑफ स्टेटिस्टिक्समधे,” नवरा म्हणतो, कपितोनवला कळावं की त्याला बायकोचं म्हणणं कळतंय.

(ब्यूस्टेमधे, मूखिनबरोबर – हा अर्थसुद्धां निहित आहे.)

तोडोर बल्गारियन रेड-वाईनची बाटली उघडंत (पाहुण्याने वोद्का घ्यायला नकार दिला होता) सांगायला सुरुवात करतो की तो काय काम करतो: तो काम करतो... पण कपितोनवला कळंत नाही की हे कोणचं क्षेत्र आहे : फूड-इण्डस्ट्री, मेडिसिन, PR? गोष्टीच्यामधे एक प्रश्न विचारून कपितोनवला कळलं की काहीही न विचारणंच चांगल आहे : अस्सल बेल्जियन बरीच पोहोचलेली वस्तू आहे. त्याचं काम दह्याच्या एका पेयाशी संबंधित होतं, जिचं बल्गारियाच्या डोंगराळ प्रदेशांत परंपरागत पद्धतीने उत्पादन केलं जायचं. ह्या प्रदेशांत मागच्याच्या मागच्या शतकांतसुद्धा खूप वर्ष जगणा-यांची संख्या बरीच होती. आपल्या काळांत मेडिसिनसाठी नोबेल पुरस्कार प्राप्त करणा-या प्रोफेसर मेच्निकोवने ह्यांत बरांच रस दाखवला होता – आपल्या अन्वेषण कार्याचे बरेच प्रयोग त्यांने पैरिसच्या पाश्चर इन्स्टिट्यूटमधे केले होते, जिथे त्यांचा अस्थि-कलश सुरक्षित आहे.

“भेटीप्रीत्यर्थ,” मरीनाने प्याला उचलला.

जेव्हां तोडोर सांगतोय, तेव्हां ती एका कोप-याकडे बघतेय, टेबलाच्या त्या भागाकडे जिथे स्टैण्डमधे नैपकिन्स ठेवलेयंत, आणि तिच्या चेह-यावर ताणलेल्या उत्सुकतेशिवाय आणखी कोणचा भाव नाहीये.

तोडोरची रशियन इतकी स्पष्ट आहे, की त्याच्या अ-रशियन होण्याचं गुपित उघड करतेय. पण, कदाचित कपितोनव स्वतःच आपल्या तीक्ष्ण नजरेची मखलाशी करतोय.

“ योगूर्त¹² (दही-अनु.) (दुस-या स्वरावर स्वराघातासहित, जे रशियन भाषेच्या नव्या नियमानुसार आहे आणि ऐतिहासिक दृष्टीने बरोबर आहे – ज्याचं शुद्ध उच्चारण तोडोरने आत्मसात् केलं होतं), ज्याचं उत्पादन पश्चिमेंत होत, अगदीच योगूर्त नाहीये. अगदी तसंच, जसं रशियामधे पश्चिमी टेक्नोलॉजी वापरून त्याला बनवतांत. आम्हांला हे विसरून नाही चालणार, की मेच्निकोवने दुधाच्या जीवाणु आणि त्यांच्या फायद्याबद्दल काय लिहिलंय. मेच्निकोवची रुची नैसर्गिक मृत्युच्या समस्येमधे होती. हे तेव्हां होतं, जेव्हां जीवनाने काठोकाठ भरलेल्या शरीरांत मृत्युची भीति कुंद होऊन जाते, आणि हे शक्य होतं व्यवस्थित आहारामुळे.”

तोडोर स्वतःच म्हणतो:

“आरोग्यासाठी.”

कपितोनवला आश्चर्य होतंय, की त्याला हे कां कळंत नाहीये, की तोडोर खरोखरंच गंभीर आहे, की इतक्या सफाईने विडम्बन लपवतोय.

अस्सल बेल्जियनला हे जाणण्याची उत्सुकता आहे की कपितोनवला पीटरबुर्ग आवडतंय कां?

“मी आत्तांच तर इथून गेलोय.”

“हो. ते मला माहितीये. पण मला हे माहीत करायचंय, की तुम्हांला काही बदल दिसलेत का.”

“आइसिकल्स¹³ कपितोनवच्यावतीने मरीना उत्तर देते.

“काय करणार, अशी थंडी आहे!” तोडोर उद्गारतो. “तुम्हांला ‘बोर’ तर नाही वाटंत आहे? मॉस्को – सेंट पीटरबुर्ग नाहीये.”

“टाइम नाहीये, नाहीतर शहरांत भटकलो असतो.”

“निसरडं, निसरडं! सगळे पाय तोडून बसतात. आत्ता तात्याना इग्नात्येव्ना आपलं ‘हिप-जॉइन्ट’ तोडून बसली!”

कपितोनव नाही विचारंत, की ही तात्याना इग्नात्येव्ना कोण आहे. आणि मरीनापण नाही सांगत. मरीना त्याला कॉन्फ्रेन्सबद्दल सांगायचा आग्रह करते. कपितोनव थोडक्यांत सांगतो की ज्यांत त्याला भाग घ्यायचा आहे त्या कॉन्फ्रेन्सचा उद्देश्य, त्याच्या मते, काय आहे, पण तो कॉपरफील्डबद्दल विचारलेल्या तोडोरच्या प्रश्नाचं उत्तर नाही देऊं शकला – त्याला माहीत नाही की बरेंच दिवसांत कॉपरफील्डची काही बातमी कां नाहीये.

“तर मी स्वतःच तुम्हाला सांगेन.”

तो सांगतो.      

जर तोडोरच्या म्हणण्यावर विश्वास ठेवला, तर संयुक्त राज्यांत जादूच्या करामातींचं पेटेन्ट केलं जातं, ह्या अनिवार्य अटीवर, की सात वर्षांनी त्यांच गूढ प्रकट केलं जाईल. हर्षोल्लासाचे दिवस गेले, आणि आता पेटेन्ट्स इंटरनेटवर ठेवलेले आहेत. तोडोरने इंग्रजींत त्यांना वाचलं आणि त्यांच अध्ययन केलं, आता त्याला सगळं माहीत आहे.

“पण, तो उडू कसा शकला?” मरीना विचारते. “तो खरोखरंच उडाला होता नं?”

तोडोर खूप मजबूत, पातळ प्लास्टिकचे तार आणि विशेष प्रकाराने फिरत असलेल्या रिंग्सच्या साहाय्याने समजावतो. कपितोनवला कॉपरफील्डच्या गूढ रहस्यांत काही रस नाहीये.

“आणि तुम्हीं, म्हणजे, दोन अंकांची संख्या ओळखू शकता? मी एखादी संख्या मनांत धरूं कां?”

“प्लीज़,” कपितोनव म्हणतो.

“हो, धरली.”

“पण, फक्त दोन अंकांची!” मरीना मधेच टपकते.

“ज़ाइन्का, मला कळतंय.”

“त्यांत बारा जोडा,” कपितोनव म्हणतो.

“हो,” तोडोर उत्तर देतो.

“अकरा वजा करा.”

“हो.”              

कपितोनव विचारमग्न झाला.

“एक तर माझी चूक तरी होतेय, किंवा – दहा.”

“हो.”

“दहा?”

“हो. हो.”

“कुणी दहाचा अंक धरल्याचं मला आठवंत नाही. दोन अंकाची सगळ्यांत लहान संख्या.”

“तोडोर ‘मिनिमलिस्ट’ (कमीत कमी स्वीकार करणारा – अनु.) आहे,” मरीना म्हणते.

“नाही, मी ‘मिनिमलिस्ट’ नाहीये. पुन्हां धरूं कां?”

“नाही,” मरीना म्हणते.

“कां नाही? बिल्कुल धरू शकता,” कपितोनव परवानगी देतो.

“नाही. पुरे झालं.”

“पण कां?”

“कदाचित, दुस-यांदा होणार नाही...”

“बकवास, नक्कीच होईल. आणि जर नाहीसुद्धां झालं, तर काय होणारेय?”

“झेन्या,” मरीना उत्तर देते, “माहितीये, मला लहानपणापासूनंच जादूगार कां नाही आवडंत? ते कित्तीतरी वस्तू वर फेकतात, त्याच्याशी माझं काही घेणं-देणं नाहीये. पण मला ह्या गोष्टीची वाट बघणं खूप अवघड वाटतं, की केव्हां कमीत कमी एकदातरी, कुणाच्या हातून चूक होईल.”

“ठीक आहे,” तोडोर म्हणतो, “तुम्हीं जादुगार आहांत आणि मी डिबेटर. चला, वाद घालूं या, की जर तुम्हीं मला एक हजार रूबल्स द्याल, तर मी तुम्हांला पाच हजार रूबल्स देईन.”

“मी आरामांत तुमच्यावर विश्वास ठेवतोय. वाद कशाला?”

“तुम्हांला खात्री आहे का, की जर तुम्हीं मला एक द्याल, तर मी तुम्हांला पाच हजार देईन?”

“पण तुम्हीं स्वतःच तसं सांगितलंय?”

“आणि तुम्हीं माझ्यावर विश्वास ठेवला?”

“पण, मी विश्वास कां करू नये?”

“थांबा. तुम्हांला असं म्हणायचंय का, की मी ईडियट आहे?”

“माझ्या सोन्या, झेन्याने असंतर नाही म्हटलंय.”

“कोणाला कोणाशी वाद घालायचांय?” कपितोनव विचारतो, “तुम्हांला माझ्याशी, की मला तुमच्याशी?”

“तर, आपण वाद घालतोय? मला एक द्या, आणि पाच घेऊन घ्या.”

“कितीवर वाद घालणार?”

“तुमची इच्छा असेल, तेवढ्यावर. एक रूबलवर.”

“झेन्या आणि तोडोर, थांबवा.”

“हे राहिले तुमच्यासाठी एक हजार.”

“थैन्क्यू. मी तुम्हांला पाच हजार नाही देऊ शकंत. म्हणजे, दिलगीर आहे की मी हरलोय. तुमच्या जिंकण्याची रक्कम घ्या.” तो रूबल परंत देतो.

“हा लहान मुलांचा वाद गार्डनेरच्या “मैथेमेटिकल गेम्स” नावाच्या पुस्तकांत दिलेला आहे, मी सातव्या वर्गांत असताना वाचला होता.” 

“म्हणजे, तरीही तुम्हांला असं म्हणायचंय की मी ईडियट आहे.”

“माझ्या सोन्या, झेन्याने असं नाही म्हटलं. त्याला पैसे परत दे.”

तोडोर हजार रूबल्स परंत द्यायचा प्रयत्न करतो, पण कपितोनवला परंत नाही घ्यायचेत.

“काही परंत-बिरंत नाही. मी जिंकलो, आणि मी प्रामाणिकपणे रूबल कमावलाय.”

“वेडेपणा नको करू. हे राहिले तुमचे एक हजार. उचला. ही फक्त गम्मत होती.”

“प्रत्येक गोष्ट प्रामाणिकपणाने,” कपितोनव ताणून धरतो. “एक हजार आता तुमचे झालेंत, इथे गम्मत कसली आली?”

“हा वाद फक्त नमुन्याखातर होता.”

“असं तर आपण ठरवलं नव्हतं.”

“जेव्हां तुम्हांला माहीत होतं, की तुम्ही हारणार आहांत, तर वाद कशाला घालायचा?”

“पण मी तर जिंकलोय!”

“झेन्या,” मरीना कडकपणे म्हणते, “जर तू पैसे परंत नाही घेतले तर मी रागावेन.”

“खूप छान,” एक हजार खिशांत ठेवंत कपितोनव पुटपुटतो. “माझ्याकडून माझी विजय हिसकावली जात आहे.” तो रुबल टेबलवर ठेवतो.

“हो,” रूबल उचलंत तोडोर म्हणतो.

एक असहज शांतता पसरली.

“खरं सांगायचं झालं, तर मी ही ट्रिक विसरून गेलोय,” कपितोनव म्हणतो, “बाइ- चान्स आठवली”

“ठीक आहे,” तोडोर उत्तर देतो. “ एक ‘जोक’ चुटकुला ऐकणार कां?”

सांगितल्यावर, लगेच  म्हणाला:

“आता मला क्षमा करा. तुम्हांला भेटून आनंद झाला. मला लवकर उठायचंय. आमच्या घरीच थांबून जा, हॉटेलची काय गरंज आहे?”

तोडोर खोलीतून निघून जातो, कपितोनव घड्याळीकडे बघतो.