धनु कोष्ठक - 09

{{{धनु-कोष्ठकांना उघडण्याच्या दोन प्रयत्नांची नोंद करण्यांत आलीये. हल्ल्याचं स्त्रोत अजून स्पष्ट झालं नाहीये. बुधवारपर्यंत शांत राहीन. कदाचित, बुधवारी एका एब्स्ट्रेक्ट थीमवर लेक्चर देईन.}}}

{{{तुम्हीं विचारतांय की विसंगत्यांवर काबू करणं कठीण आहे का. तुम्हांला कसं सांगू. अंशतः, हो, पण अंशतः, नाहीसुद्धा आहे; जर सगळ्या गोष्टींना त्यांच्या समग्रतेंत घेतलं, तर अंतिम परिणाम, नक्कीच, पूर्णांशच असेल. बरंच काही सहयोग्यांवर अवलंबून असतं; आणखीही जास्त - - : त्यांच्या बायकांवर, आणि स्थूल प्रमाणांत बायकांवर, मग त्या कुणाच्याही असोत, कारण की पुरुषांपेक्षा बायकांना बरंच काही जास्त दिलेलं आहे, पण, हा एक नाजुक आणि बराच वादग्रस्त प्रश्न आहे. बोटांवर समजावणं कठीण आहे, पण ह्याहीपेक्षा जास्त कठीण आहे दुस-यांच्या विचारांचं केंद्र असणं. वरून, प्रत्येक विचार तर साकार नाही करता येत. प्रत्येक विचार नाही!

काल मी असंभाव्य घटनांच्या संभावनांना सशक्त करण्यासंबंधी एका डॉक्यूमेन्टवर हस्ताक्षर केले. नोंदणी सुरू झालेली आहे, पण सध्या अनौपचारिक रीत्याच होते आहे. जेव्हां फळं पिकतील, तेव्हां त्यांना तोडू. फळा-फळांतही अंतर असतं, नाहीतर तेसुद्धां होऊन जातं, जे कधीच होऊं शकंत नाही.}}}

03.32

हस्तलिखित संपलं. कपितोनवने नोटबुक बंद केली.

बाहेर बर्फाचा हल्ला होत आहे, तो खडखड करंत पाण्याच्या पाइपमधून खाली जात आहे. जणु बर्फ वितळतोय. हेच आहे पीटरबुर्ग: दिवसा माइनस अकरा डिग्री, रात्री – उष्णता, तपमान प्लसमधे. सकाळी पुन्हां बर्फ पडेल, आणि स्केटिंग रिंग(रिंक) तयार होऊन जाईल.

गच्चीवर थेंबांचा कानांना बधिर करणारा आवाज होतोय.

हॉटेलमधे सगळं केव्हांच शांत झालंय. एक्स्पर्ट-चीटर्स आणि अत्यंत सूक्ष्मधारीसुद्धा शांत झाले होते. भिंतीच्यामागे काळ-भक्षक शांत झाला होता. काळ थांबलाय कां?

03.34

साइड टेबलवर, रिकाम्या ‘मग’च्या शेजारी नोटबुक ठेवून कपितोनव बिछान्यावर पडतो आणि डोक्यावरचा लैम्प ‘ऑफ’ करतो.

03.35

आणि त्यानंतर? – त्याची स्वतःलाच विचारायची इच्छा होते (आणि खरोखरंच कपितोनव स्वतःला विचारतो).

पण पुढे काय झालं, ह्याबद्दल उत्सुकता कां असावी, जेव्हां जास्त जरूरी आहे हा प्रश्न : हे खरोखरंच झालं होतं कां?

कपितिनव छताकडे बघतो.

पहिली गोष्ट, शैली. जितपत कपितोनवला आठवतं, मूखिनची भाषा साधारण मानवीय भाषा होती, चक्क ‘मानवीय’ भाषा आणि जरासुद्धां ‘मानवांसारखी’ नाही. कपितोनवने कदाचित मूखिनचे लिहिलेले काही लेख वाचले होते, जसं की, उदाहरणार्थ, इतरांसारखाच मूखिनपण इंटरनेटच्या सोशल साइट्सवर बरांच लोकप्रिय होता, पण, जर कपितोनवला ते लेख आठवंत नाहीये, तर हे ह्या गोष्टीचं प्रमाण आहे की त्यांच्यात काहीही अतिशयोक्ति नव्हती.

ही गोष्ट मान्य करता येईल, की मूखिनने एखाद्या साहित्यिक-फैण्टेसीची कल्पना केली असेल – प्रथम पुरुषांत, कां नाही? – पण, मग त्यांत आपल्या जीवनातील वास्तविक घटना खुपसायची, वास्तविक नाव प्रकट करण्याची काय गरज होती? आपल्या वैयक्तिक जीवनाला अशा विचित्र आणि अवास्तविक रूपांत दाखवायची काय गरंज होती? त्यांत कपितोनवला खेचण्याची काय गरंज होती, तेसुद्धां उपहासात्मक संदर्भात? कपितोनवने त्याचं काय घोडं मारलं होतं?

आणि, सगळ्यांत प्रमुख गोष्ट “कां” : त्याने नोटबुकमधेच कां लिहिलं – हाताने? मरीना बरोबर म्हणते – हेच सगळं कम्प्यूटरवर लिहिणं कित्ती सोपं झालं असतं!

हैण्डराइटिंगची गोष्टतर सोडूनंच द्या. त्याने काय कुठे शुद्ध आणि सुलेखनाचा कोर्स केला होता?

तसंही, कुठेसुद्धां शाईचा एकही डाग न सांडता लिहिलं आहे.

आणि तसं पण, हे सगळं लिहिलं कशासाठी आहे? मूखिनने कागदावर हा काय फालतूपणा लिहिला आहे? कशासाठी? कुणासाठी? काय स्वतःसाठी?

कपितोनवच्या डोक्यांत दोनंच प्रकारचे उत्तरं येतात:

-एक तर मूखिनची गाडी रुळावरून घसरली होती;

- किंवा ...त्याला खरंच प्रतिस्थापित केलेलं होतं.

जर त्याला प्रतिस्थापित केलं गेलं असतं, तर सगळं ठीक झालं असतं: हे मूखिनने लिहिलंय, त्या मूखिनने बिल्कुल नाही, ज्याला कपितोनव ओळखत होता.

पण मग तेव्हां स्वरूपसुद्धां विषय-वस्तुच्या अनुरूप असतं. दुसरा माणूस – त्याला काहीही विचारू शकंत नाही.

कपितोनव बाथरूममधे जातो, शॉवर घेतो, दात ब्रश करतो, आणि शेव करूं लागतो ( लवकरंच सकाळ होण्यांत आहे – आत्ताच कां न उरकून घ्यावं?) हे सगळं करताना कपितोनव सतत मूखिनबद्दलच विचार करतो आहे.

तो विचार करतोय की उत्तराच्या दोन्हीं विकल्पांमधे जास्त अंतर नाहीये. मूखिन, नक्कीच रुळावरून घसरला होता. आणि रुळावरून घसरलेला मूखिन – हा, नक्कीच, दुसरा मूखिन होता. म्हणूं शकतो, की दुसरं व्यक्तित्व.     

कपितोनवला आशा आहे, की झोप लागेल. लागोपाठ झोप न झाल्यामुळे तीन तासांची झोपसुद्धां उपहारासारखीच वाटेल. पण, त्याला ब्रेकफास्टला पण फाटा द्यायचा नव्हता. त्याने मोबाइलवर 7.30चा अलार्म लावला.

पण आता किती वाजलेयत?

4.07

तो पडतो. डोळे बंद करतो आणि अचानक बघतो की खूप सारे धनु-कोष्ठक डोकावतांत आहेत.

त्याने पुन्हां छताकडे एकटक बघितलं – बाहेरून येणा-या लाइटने प्रकाशित झालेल्या खिडकीच्या अंधुकश्या प्रतिबिंबावर. की, हे बाहेरून प्रकाशित होत असलेल्या खिडकीचं प्रतिबिम्ब कपितोनवकडे टक लावून बघंत होतं?

तसा खिडकीचा पडदा छतावर पडंत असलेल्या चौकोनाला विझवतो आहे, पण तरीही तो वास्तविक खिडकीच्यामागे पडंत असलेल्या बर्फाला प्रतिबिंबित होण्यापासून थांबवंत नाहीये. बर्फ तुटक-तुटक ठिपक्यांच्या रूपांत चौकोनाच्या एका बाजूकडून दुस-या बाजूकडे घसरतो आहे – खिडकी लगतच्या भिंतीकडून दाराच्या भिंतीपर्यंत. कपितोनव नजर नाही काढंत. छतावरचा चौकोन दुस-या आयामांत उघडंत असलेल्या टेक्निकल ‘हैच’²⁸ सारखा वाटतोय, ज्यांत डावीकडून उजवीकडे सावल्या चालताहेत. अचानक असं वाटलं, की ह्या सावल्या नाही, तर त्यांच्या सापेक्ष खुद्द ‘हैच’च चालतंय – खोलीबरोबर – उजवीकडून डावीकडे. आणि त्या स्थिर आहेत. आणि त्याला असं वाटलं की पाठीवर झोपलेला कपितोनवसुद्धां पलंग आणि खोलीबरोबर, फिरतो आहे, उजवीकडून डावीकडे, आणि सावल्या स्थिर ठिपक्यांच्या रूपांत, अश्याप्रकारे झपाट्याने फरपटंत आहेत, जसं टेक-ऑफ़ करंत असलेल्या विमानाच्या उघड्या ‘हैच’मधे रेतीवर असलेले स्थिर खडे. असा विचार करतानासुद्धा भीति वाटते, की तुम्हीं कसे ह्या ‘हैच’मधे तोंडावर पडताहात, आणि तिथेच राहून जाता, अचल अवकाशांत, अचल सावल्यांच्यामधे, हे माहीत असूनही की मागचा ‘हैच’ कुठे डावीकडे सरकलांय, रिकाम्या झालेल्या खोलीबरोबर आणि तुमच्या सम्पूर्ण विश्वाबरोबर, ज्याचा, आधीसारखीच, ही खोली एक अंश आहे, पण तुम्हीं आता नाहीये. पलंगाचा कोपरा धरायचीही इच्छा झाली, ज्याने, जर अचानक आकर्षण-शक्ति प्रकट झाली, तर त्यापासून वेगळं नाही होणार आणि छतावरच्या अंधुक ‘हैच’मधे नाही पडणार. पण तो तसं नाही करंत, फक्त डोळे मिटून घेतो.

धनु-कोष्ठक पुन्हां प्रकट झाले. तेव्हां तो स्वतःला असं समजावंत शांत करण्याचा प्रयत्न करतो, की हे त्याचे वैयक्तिक नाहींत, तर मूखिनचे फालतू नोट्समधले आहेत. असंच आहे – कोष्ठक किंचित एकीकडे झुकलेले आहेत, जी हाताने लिहिलेल्या मजकुराची विशेषता आहे. तो ठरवतो, की त्यांचाशी उपभोक्त्यासारखा वागेल आणि तो त्यांना मोजणं सुरू करतो, जणु ते हत्ती असावेत. एक कोष्ठक, दोन कोष्ठक, तीन कोष्ठक...अकरा कोष्ठक...नैचुरल सिक्वेन्स – गणिताच्या दृष्टीने खूप गणना, त्यांना ‘फिबोनाची सिक्वेन्स’²⁹मधे ठेवणं जास्त चांगल राहील कां? समस्या ही आहे, की धनु-कोष्ठक हत्ती नाहीत, आणि ते अप्रत्याशितपणे प्रकट होतात, कधी एकटे, कधी जोडीने, आणि समजंत राहा की कोण कुठे बघतंय. त्यांच्या अनधिकृत अवतरणापासून सुटका करून घेण्यासाठी तो उपभोग्य पदार्थाच्या रूपांत त्यांचा उपयोग करायचा विचार करतो आणि एक गणितीय फॉर्मूल्यावर विचार करू लागतो. पण ह्याच्यासाठी आधी गोल आणि मग वर्गाकार कोष्ठकांना ठेवावं लागेल. ते, जे वर्गाकार कोष्ठकांमधे आहे, त्यांत आरामांत एकाचा अंक जोडतो आणि हे सगळं क्रमवार पद्धतीने सोडवण्याचा निर्णय घेतो...सगळं त्याचं वर्गांत – ह्याप्रकारे धनु-कोष्ठकांची पहिली जोडी संपली. त्याने पुन्हां एकाचा अंक जोडला आणि धनु-कोष्ठकांची दुसरी जोडी संपवून, ही सगळी सामग्री तिस-या पायरीवर आणतो. त्यानंतर, एक जोडल्यावर धनु-कोष्ठकांच्या पुढच्या जोडीला संपवतो, हे सगळं चौथ्या पायरीवर आणतो. पाय-यांच्या वाढत्या क्रमाबरोबरंच त्याच्या डोक्यांत धनु-कोष्ठकांची गर्दी होऊं लागते. आता तो हत्यांसारख्या पाय-या मोजू लागतो, ज्यांच्यावर धनु-कोष्ठकांच्या आत जखडलेलं ठेवलं जातंय. झोप येतंच नाहीये. मग त्याला पुन्हां आठवतं की हे त्याचे नसून परके कोष्ठक आहेत, आणि तो मूखिनबद्दल विचार करंत राहतो. मूखिनबद्दल विचार न करण्यासाठी तो डाव्या कुशीवर वळतो.

तो ऐकतो, की कसं घड्याळासारखं

05.15

उशीला टेकलेल्या डाव्या कानशीलांत, रक्त टिक्-टिक् करतंय.

रक्त, रक्त, रक्त, रक्त.

रक्त – रक्ताचा ग्रुप (ब्लड-ग्रुप) आणि Rh.

तेव्हां त्याला तिचा ब्लड-ग्रुप माहीत नव्हता.

मूखिनने फालतूचंच लिहिलंय. कोणीही बुडंत नव्हतं, नदीत नाही, आणि समुद्रांतही नाही, असं काहीही त्याप्रकारे झालेलं नव्हतं. दुस-याच प्रकाराने झालं होतं.

फुटका काच होता, प्लेटफॉर्म होता आणि सहा वर्षाच्या अन्यूताचं रक्त होतं. आणि डॉक्टर्स होते. तिच्या ग्रुपचं ब्लड मागवायचं होतं. वेळ बिल्कुल नव्हता, एक मिनिटसुद्धां नाही. टेलिफोन होता, भाच्याचा नंबर होता शेवटच्या दोन अंकांशिवाय. त्याने नंबर दाबला – शेवटचे दोन अंक अंदाजाने दाबले. आश्चर्यच झालं – नंबर लागला. पण तसं नाही : आधी त्याला एक अंक दाबायचा होता, मग दुसरा, पण दाबला तिसराच – आणि बरोबर दाबला. “वान्या, नीना आण्टीला बोलाव, ती जवळंच आहे? लगेच.” (नीनाचा फोन त्या दिवशी हरवला होता.) “नीना, ह्यावेळेस काहीही विचारू नकोस, अन्यूताचा ब्लड-ग्रुप आणि Rh सांग”. तिने लगेच स्पष्ट सांगितलं : “दुसरा, प्लस”.

कपितोनवला आता काहीही आठवंत नाही, की त्यानंतर काय झालं होतं, आणि हेसुद्धां नीट आठवंत नाहीये की त्याच्या आधी काय झालं होतं. पण तो फोन-कॉल त्याला न केवळ चांगलाच लक्षांत आहे, तर तो त्याच्या स्वामित्वांत आहे, जणु तो एखादी वस्तु असावा – एखादी ठोस वस्तु – जसं त्या ‘बीच’वर लागलेल्या कंकालासारख्या उपकरणाच्या दुहेरी हुक सारखा, ज्याचे पंख वा-याबरोबर खाली-वर होतात.

कपितोनवला तो अंक लक्षांत आहे, पण तो त्याच्याबद्दल विचार नाहीसुद्धां करूं शकंत. ही त्या तीन दुहेरी अंकाच्या संख्येमधील एक संख्या आहे, जिच्याबद्दल कुणीही विचार नाही करंत. त्याला माहीत आहे, की ह्याबद्द्ल विचार करण्यास मनाई आहे.

त्याच्याजवळ ह्याबद्दल विचार न करण्याची योग्यता आहे.

वाट्टेल त्या बद्दल विचार करा, पण कोण्या दुस-या वस्तुबद्दल विचार करा (आदर्श परिस्थितीत कशाबद्दलंच नाही), आणि हे ‘दुसरं” त्याला दिसतं एखाद्या व्यक्तीच्या किंवा एखाद्या गुणाच्या स्वरूपांत – कधी जंगली उंदीर, तर कधी निकोल मैरी किडमैन, तर कधी एखाद्या घराच्या दर्शनीय भागावर बनलेलं शिल्प, तर कधी विनाशाचा सिद्धांत.

त्याला खात्री आहे, की कोणच्यातरी दुस-या वस्तुबद्दल विचार करतोय आणि हे, की जागाच आहे, झोपलेला नाहीये, आणि फक्त झोपायची इच्छा आहे, पण झोपेसारखी कोणचीतरी वस्तु येते तर खरं – सकाळी-सकाळी. तरीही त्याला कळतंय, की हे स्वप्न नाहीये, कारण की झोपला नाहीये, आणि, जेव्हां मोबाइलचा अलार्म वाजूं लागतो,

07.30

तेव्हां थकव्याने चूर-चूर झालेला, दुःखाने डोळे उघडतो, की उगीचंच बिछान्यांत पडून राहिला. पण ते, स्वप्नासारखं, विसरता नाही आलं, जसं की त्यांच्याबरोबर, स्वप्नांबरोबर (त्यांच्याबरोबर आणि आमच्याहीबरोबर) होतं, आणि ह्याच्या विरुद्ध, लक्षांत राहतं. आणि आठवण होते फक्त संक्षिप्त रूपांत. आणि जर ते आहे, तर तेसुद्धां स्वप्नासारखं – स्वप्नंच होतं. कदाचित, स्वप्न, थोड्याच वेळासाठी होतं, पण तरीही स्वप्न तर होतंच.            

अलार्म बंद करून, कपितोनव बिछान्यांतच राहिला – स्वप्नाचं सारांश पुनर्जीवित करावं लागेल.

07.31

जंगली उंदीर. कपितोनवच्या बालपणातला. पिंजरा, त्यांत लाकडाचा भूसा, पाण्याचं भांड, खाण्याची वाटी आणि चिमुकलं घर.

विशेष म्हणजे – रक्ताबद्दल नाही, फुटक्या काचेबद्दलही नाही...

चिमुकलं घर, प्लास्टिकचं क्यूब आहे, मीठाच्या बरणीपेक्षाही लहान. एक भोक, गोल – आत जायला आणि बाहेर यायला. साइज – मोठा आलुबुखारा जाऊ शकतो, पण कोंबडीचा अंडा – मुश्किलीनेच जाईल. जंगली उंदीर अरुंद जागेंत राहाणंच पसंद करतो – बाहेरून खेचंत-खेचंत लाकडाचे चिप्स घरांत आणतो, पूर्ण घर त्याने भरून टाकतो. आत येण्याचं दार लाकडाच्या चिपने बंद झालं. खरं सांगायचं तर हे अजूनपर्यंत स्वप्न नव्हतं, पण स्वप्नाची सुरुवात होती. सगळ्या गोष्टींकडे बघतां असंच वाटतंय. स्वप्नंचतर आहे हे. जर झोप आहे तर.

कपितोनव बोटाने लाकडाची चिप बाहेर काढतो आहे, पण उंदीर माघार घ्यायला तयार नाहीये, पण तो कसा नाही हरणार? कपितोनवचं बोट चिपपर्यंत पोहोचतं. बघतो की तिला पुन्हां खेचलंय. तो तिला पुन्हां बोटाने बाहेर काढतो. बघतो, पुन्हां परंत. पुन्हां बोटाने, पुन्हां.

हे स्वप्न नसूपण शकतं, फक्त एखादी आठवण असेल (लहानपणी एकदा असं झालं होतं ; तो जंगली उंदराच्या घरातून लाकडाची चिप काढंत होता), बस, आता एक मुलगा नाही, तर मोठा माणूस – पूर्ण शुद्धीत चिप बाहेर काढतोय.

डॉक्टर फ्रायड सगळ्यांत मोट्ठा मूर्ख ठरला असता जर तो जंगली उंदराच्या लगेच नंतर कपितोनवच्या डोक्यांत आला नसता. जंगली उंदराची आठवण काढंत कपितोनव स्वतःला विचारतो : ह्यांत कुठे सुप्त समलैंगिकतातर नाहीये? स्वतःच उत्तरसुद्धां देऊन टाकतो की असं नाहीये. तसं सांगायचं तर, त्याचं हे मत आहे, की सुप्त समलैंगिकतेचा आविष्कार वास्तविक लोकांनी केला होता, सुप्त लोकांने नाही, पण ह्या आकलनातही सुप्त समलैंगिकता तर नाहीये? जर काही लोकांचं म्हणणं ऐकलं, तर ती सगळीकडे आहे, डॉन जुऑनमधे तर ती खूपंच जास्त आहे...आणि, मूखिन ह्या नोटबुकमधे कपितोनवबद्दल जे असामान्य आकर्षण दाखवतो आहे, कुठे त्यातही सुप्त समलैंगिकता तर नाहीये? आणि, जे ‘तलावा’ने कपितोनवला कॉन्फ्रेन्सला आमंत्रित केलं, कुठे त्यामागेसुद्धां सुप्त समलैंगिकता तर नाहीये? आणि, तसंही, कॉन्फ्रेन्समधे महिला इतक्या कमी कां आहेत?

उठला आणि कपडे घातले. सकाळचे कार्यक्रम, जसे पाठ्य पुस्तकांत “My Morning” ह्या धड्यांत असतात. ‘शेव’ करावीशी वाटते, पण आश्चर्याने लक्षांत येतं की, कदाचित, आधीच केली आहे, - तेव्हांच हेपण लक्षांत आलं की तीन-चार तासांपूर्वी ‘शेव’ करून झाली आहे.

आणि, काय सु...

पण चेह-यावर पाणी मारून ह्या विचाराला दूर करतो. आह, ह्याने त्याला उत्साही नाही वाटलं.

स्वतःला तुटका-फुटका (‘शेव’ केलेला) अनुभव करंत, झोप न झालेला (पण ‘शेव’ केलेला) कपितोनव आपलं घरटं सोडून ब्रेकफास्टसाठी निघतो.

         

08.06

लिफ्टने खाली जातानासुद्धा तो नोटबुकबद्दलंच विचार करतोय. सगळ्यांत कठीण प्रश्न : ती त्याला कां दिली होती? कोणच्या उद्देश्याने?

कैफेच्या प्रवेश द्वारावर उभी असलेली ड्यूटी-गर्ल आपल्या लिस्टमधे खरंच आलेल्या लोकांच्या नावांवर खूण करंत होती.

“प्लीज़ – तुमच्या खोलीचा नंबर.”

“32” – आपल्यांच विचारांत गुंग कपितोनव यंत्रवत् विचार करतो.

“माफ करा, तुम्हीं आपला नंबर नाही सांगितला.”

“32,” कपितोनव शुद्धीवर आला.

08.11

हातांत प्लेट घेऊन बुफेच्या टेबलाकडे बघतोय. “प्रत्येक वस्तु थोडी-थोडी” ह्या सिद्धांताचं अनुसरण करतानापण तो चीज़च्या पैनकेक्सकडे दुर्लक्ष करतो, आणि फ्राइड-सॉसेजच्या ऐवजी कोबीचे कटलेट्स घेतो.

आतापर्यंत न पेटवलेल्या ‘फायरप्लेस’च्या जवळच्या टेबलाशी बसून आरामांत खायला सुरुवात करतो.

ब्रेकफास्टसाठी आलेल्या लोकांनी हॉल भरतोय. कपितोनव हे माहीत करायचा प्रयत्न करतो की आगंतुकांपैकी कोण-कोण कॉन्फ्रेन्सचे डेलिगेट्स आहे, - पूर्ण हॉटेलतर त्यांच नाहीये.

हातांत प्लेट्स घेतलेले दोन माणसं त्याच्या टेबलाशी बसायची परवानगी मागतात (रिकाम्या खुर्च्या आता दिसंत नाहीये).

त्यांच्या बैजेस कडे बघून कळलं की त्यांच्यापैकी एक माइक्रोमैग (माइक्रोमैजिशियन – अनु.) अलेक्सांद्र सीज़र आहे, दुसरा – हेरा-फेरी करणारा सिर्गइ वोरोब्योव. टेबलवर ते आपल संभाषण सुरू ठेवतात.

“नाही, मला वाटतं की हे वास्तविक नाहीये,” – सीज़र म्हणतो. “प्रमाणित करण्यासाठी इतर काही मानदण्ड ठरवावे लागतील. दक्षता-गुणांक मोजण्याची कोणचीच पद्धत नाहीये.

“विशेषकरून तेव्हां, जेव्हां दक्षता-गुणांक शंभर टक्क्यांपेक्षा जास्त आहे,” वोरोब्योव सहमति दाखवतो. “मी म्हणतो, की माझा दोनशे आहे. आणि तुम्हीं सिद्ध करा, की दीडशे आहे.”

“दोनशे – जास्त नाहीये. मी खात्रीने सांगतो की माझा दोनशे वीस – दोनशे चाळीस आहे, ह्याच्यापेक्षा कमी नाही.”

“माफ़ करा, तुम्हीं दक्षता-गुणांकाबद्दल बोलता आहांत कां?” त्यांच्या गोष्टींने चकित होऊन कपितोनव आपलं नाक खुपसतो.

“बरोब्बर, दक्षता-गुणांकाबद्दलंच.”

“परिभाषेप्रमाणे दक्षता-गुणांक शंभर टक्क्यांपेक्षा जास्त असूं शकत नाही.”

“कां?”

“’कां’ काय? कारण की दक्षता-गुणांक – उपयोगी काम आणि नष्ट झालेल्या कामाचा प्रतिशत अनुपात असतो. आणि उपयोगी काम नेहमी नष्ट झालेल्या कामापेक्षां कमी असतं.”

“सामान्य भौतिक शास्त्रांत – निसःन्देह असं आहे,” घसरणा-या ऑलिवमधे काटा घुसवायचा प्रयत्न करंत सीज़र उत्तर देतो, “पण जेव्हां आपण भौतिक जादूबद्दल बोलतो… जसं, हीच धारणा घ्या – चमत्कार. जर प्रेक्षकाला बघंत असलेल्या चमत्काराचा दक्षता-गुणांक मोजण्याच्या पद्धतीचं ज्ञान असेल, तर त्याला कसलीच शंका नाही होणार – चमत्काराचा दक्षता-गुणांक शंभर टक्क्यापेक्षां जास्त असेल. उपयोगी काम नष्ट झालेल्या कामापेक्षा जास्त आहे.”

“अगदी शंभर टक्के,” वोरोब्योव सहमति दाखवतो. “नष्ट झालेलं काम, कदाचित तेवढंच असेल, जे जादूचे मंत्र म्हणण्याशी, भविष्य सांगण्यासाठी फासे तैयार करण्याशी, आणि काही आरंभिक तयारीशी संबद्ध असेल. एमिल्या³⁰ आठवतो कां? त्यालापण दर वेळेस म्हणावं लागायचं “मासोळीच्या आज्ञेने”, आपली शक्ति खर्च करावी लागायची, आणि हे विसरतां कामा नये की ह्या मासोळीला पकडण्यांत पण त्याची काही ना काही शक्ति खर्च झालीच होती. म्हणजेच, नष्ट झालेलं काम – हे कोणत्याही प्रकारच काम असू शकतं, असल्या टोकाच्या परिस्थितीतसुद्धा, पण उपयोगी काम त्यापेक्षां कितीतरी जास्त आहे.”

“तुमचा तर्क समजला,” कपितोनव हसून म्हणतो, “पण जर असं आहे, तर हा चमत्कार नाही, तर दुसरंच काहीतरी आहे. चमत्कारासाठी काम नष्ट व्हायची आवश्यकताच नाहीये, तो होत असतो बाहेरून, तुमचं परिश्रम नष्ट होण्याच्या पलीकडून.” त्याने चाकूने बन कापला, ज्याने त्यावर लोणी लावता येईल. “तुम्हीं ते म्हणताय, ज्याला म्हणतात...खरं म्हणजे, काय म्हणतात?…जादू, चमत्कार नाही. जादू फासे नसल्याशिवाय होत नाही, हे खरं आहे, म्हणजे नष्ट झालेल्या कामाशिवाय जादू होऊं शकंत नाही. पण चमत्कार तेव्हां होतो, जेव्हां नष्ट झालेलं काम ‘शून्य’ असतं. मी चूक म्हटलं कां?”

“तुम्हांला हे म्हणायचंय, की चमत्काराच्या दक्षता-गुणांकाची गणना करायला उपयोगी कामाला शून्याने भाग दिला पाहिजे?” चाकूच्या अचूक वाराने अंडे फोडंत वोरोब्योव विचारतो.

“तसं तर शून्याने भाग देण्याची परवानगी नाहीये. पण जर शून्याच्या ऐवजी डिनॉमिनेटरमधे (विभाजक) अत्यंत लहान संख्या ठेवली, जी जवळ-जवळ शून्याइतकी असेल, तरीसुद्धां परिणामस्वरूप तुम्हांला अशी संख्या प्राप्त होईल जी जवळ-जवळ इन्फिनिटीयेवढी(अनंत) असेल.”

“चमत्काराचा दक्षता-गुणांक – इन्फिनिट टक्के?”

“तसं, कदाचित, ‘इन्फिनिटी’ला प्रदर्शित करण्यांत काही अर्थ नसावा.”

“आणि, जोपर्यंत जादूचा प्रश्न आहे, तर त्याच्या दक्षता-गुणांकाला टक्केवारीने प्रदर्शित करणं, हे काय, तुमच्या मते, बरोबर आहे?” आपल्याच नावाच्या सैलेडकडे, जो त्याच्या बाजूने काळ-भक्षक नेतोय, बघंत सीज़र विचारतो.

कपितोनव जवळून जात असलेल्या शेजा-याकडून लगेच डोळे फिरवतो.

“हे मी नाही म्हटलंय. हे तुम्हीं म्हणताय,” कपितोनव सीज़रला उत्तर देतो.

“माफ करा, तुम्हीं कोण आहांत?”

“येव्गेनी कपितोनव. मेंटलिस्ट, जर पाहिजे तर तसंही म्हणतां येईल.”

“आणि जर नसेल तर? जर कोणता चमत्कारंच नाही झाला तर? जर, साधारणपणे, काहीच नसलं तर – म्हणजे, जसं की आत्ता, तर आपल्या निष्क्रियतेचा दक्षता-गुणांक काय असेल?” वोरोब्योव विचारतो.

“हे कशाबद्दल?

“त्याबद्दल, की नष्ट झालेलं काम शून्य असेल आणि उपयोगी काम सुद्धां शून्य असेल तर. दक्षता-गुणांक – काय शून्याला शून्याने भाग द्यावा लागेल?”

“दक्षता-गुणांक कशाचा?”

“कशाचा नाहीं. काहीचं होत नसल्याचा.”

“जर उपयोगी काम होतंच नाहीये, तर दक्षता-गुणांक कसा काढाल?” कपितोनवला कळंत नाहीये.

“असं बघा – शून्य/शून्य. अश्या एखाद्या मशिनीची कल्पना करूं या, जिला मुद्दाम सैद्धांतिक निष्क्रियतेसाठी बनवण्यांत आलंय.”

कपितोनव उत्तर देतो.

“शून्य/शून्य होईल अनिश्चितता .”

“ही अनिश्चितता कुठून आली?” सीज़र बुचकळ्यांत पडतो. “कुठे अश्यासाठीतर नाही, की चमत्कारंच नाहीये?”

“नाही, अशासाठी, की डिनॉमिनेटरमधे नष्ट झालेलं काम अनुपस्थित आहे.”

“पण डिनोमिनेटरमधे शून्य नष्ट झालेल्या कामाच्या ऐवजी – चमत्काराच्या परिस्थितीत, जसं तुम्हीं आत्ता सांगितलं, आपल्याला न्यूमरेटरमधे काहीतरी परिणाम प्राप्त व्हायला पाहिजे, चमत्कारी परिणाम, एका शब्दांत, शून्य नाही. आणि तेव्हां आपला दक्षता-गुणांक – इन्फिनिटी (अनंत) होईल.”

“हो, पण हा आपला दक्षता-गुणांक नाहीये.”

“दक्षता-गुणांक चमत्काराचा.”

“स्टॉप,” वोरोब्योव म्हणतो, “तो कुठे आहे, चमत्कार? ह्याने हे सिद्ध झालं की आपण नेहमी अनिश्चिततेच्या स्थितीत असतो. आशेच्या स्थितीत आणि चमत्काराच्या आशेत? मी, जणु, ह्या क्षणी कोणतंच काम नष्ट नाही केलं, आणि मला काय प्राप्त झालं? शून्य/शून्य – अनिश्चितता . कळंत नाहीये. मला आपल्या निष्क्रियतेचा दक्षता-गुणांक माहीत करायचाय. तो शून्य कां नाहीये? जर तो – अनिश्चितता आहे, म्हणजे, मला निश्चिततेची आशा करण्याचा अधिकार आहे? म्हणजे, ह्या गोष्टीची, की चमत्कार होईल?”

थोडा वेळ शांत राहिले. काही विचार केला. कपितोनवला वाटलं की त्याची फिरकी घेताहेत. 

“तसं, इथे दक्षता-गुणांकाची गरज काय आहे?” कपितोनव विचारतो. “दक्षता-गुणांक – फक्त एक दुस-याच्या प्रतिशत संबंधाला दर्शवतो. दक्षता-गुणांक ना तर देव आहे, ना विश्वकर्मा, ना एखादी काळी किंवा पांढरी शक्ति. तो फक्त दक्षता-गुणांकच आहे.”

“पण सर्टिफिकेटसाठी आमच्याकडून तो मागण्यांत येतो.”

“आणि, ही अपेक्षा केली जाते की तो शंभर टक्क्यांपेक्षा जास्त असावा. ह्याचा प्रभाव आमच्या पगारावर, आमच्या श्रेणीवर पडतो.”

“छान आहे,” कपितोनव म्हणतो.

“तुम्हीं काय अशाप्रकारे नाही कमवंत?” वोरोब्योव विचारतो.

“मी वेगळ्या प्रकारे कमावतो,” कपितोनव म्हणतो.

“लकी आहांत.”

“थांबा, पण तुमच्याकडे अधिकार आहे,” कपितोनव म्हणतो. “कोणाला ना कोणाला तुमची सुरक्षा करावीच लागेल. तुमची काही यूनियन आहे कां?”

“कपितोनव, हे सांगा की तुम्हीं पाच डबल रोट्यांनी पाच हजार माणसांचं पोट भरू शकता कां?” सीज़र विचारतो.

“हा काय प्रश्न झाला? नक्कीच, नाही.”

“मीसुद्धा.”

तो उठतो आणि जाऊ लागतो. वोरोब्योव म्हणतो:

“बिल्कुल तर्क करता नाही येत. सिद्धांतवादी आहे. विशेषकरून, जिथे मूलभूत सिद्धांतांचा प्रश्न येतो. अरे, इथे माझं कटलेट होतं, कुठे गेलं?”

“माझ्याकडेपण होतं – इथे प्लेटमधे.”

“मी नाही खाल्लं.”

“आणि मीसुद्धां नाही खाल्लं,” कपितोनवचा विश्वास नाही बसंत. “कुठेतरी गायब झालंय.”

“चला, चुलीत टाका कट्लेट्सला,” वोरोब्योव म्हणतो आणि, कपितोनवला चकित करंत, ह्या विचित्र परिस्थितीशी जुळतं घेऊन, जसं काही झालंच नाहीये, अंजीर खाऊ लागतो.

“असं कसं?” कपितोनव विचित्रसा प्रश्न विचारतो.

कपितोनव वैतागला. जेव्हां त्याच्यासोबत एखादी अविश्वसनीय गोष्ट होते, तेव्हां तो सगळ्यांत आधी स्वतःला समजण्याचा प्रयत्न करतो : त्याला वस्तुस्थिति खरोखर समजली आहे कां?”

“कदाचित...आपण विसरलो,” आणि आपल्या कथनाच्या सत्यतेवर स्वतःच अविश्वास करंत तो वळून इतरांकडे बघू लागतो, ते सगळे आपल्या-आपल्या टेबलाशी बसून बुफ़े-टेबलवरून घेतलेल्या खाण्या-पिण्याच्या वस्तूंचा आनंद घेताहेत – कोणी ऑमलेट घेतंय, कोणी बॉइल्ड-सॉसेजेस, कोणी सैलेड आणि हैरिंग-मासा, कोणी केक्स, फक्त काळ-भक्षक, टेबलाच्याखाली हात ठेवून निराशेने प्लेटकडे बघतोय, ‘सीज़र-सैलेड’कडे. निराशेने बघतोय आणि खराब दिसतो आहे : काळ-भक्षकच्या चेह-याच्या रंगाला ‘सैलेडसारखा’ म्हणणं चांगल राहील. हिरवटपणा घेतलेल्या, वळ्या असलेला.

“माफ करा. विसरलो – काय?” (वोरोब्योवला कळलं नाही की कपितोनवने काय म्हटलं होत.)

कपितोनव अर्धवट विचार केलेल्या गोष्टीकडे परतला:

“काय, खाल्ले, विसरलो...कटलेट्स.”

“आपण विसरलो? की खाऊन टाकले? नाही, मी नाही विसरलो, मी नाही खाल्ले.”

काळ-भक्षकला अंदाज येतो की ते दोघं त्याच्याकडे बघताहेत, त्याच्या रंग आणखी हिरवा होतो. त्याच्या चेह-यावर – जणु ओकारी थांबवतो आहे. तो उठून जातो, तळहाताने तोंड बंद करतो आणि दाराकडे जातो, काहीही न खाता.

“आला कां होता?” वोरोब्योव कपितोनवला विचारतो. “आपलं जेवण त्याला झेपंत नाही.”

08.49

कपितोनव फायरप्लेस असलेल्या हॉलमधून निघून जातो. लिफ्टमधे तो एका रूम-अटेण्डर मुलीबरोबर चाललाय. तिची नजर कपितोनवला स्पर्श करंत ‘कॉल फॉर हेल्प’च्या बटनवर आहे, पण तो बघतो की तिचं स्मित त्याच्याचसाठी आहे. ह्या स्मितांत तो वाचतो, की मुलीला तो जादुगार असल्याची माहिती आहे, आणि जर त्याला एखादा जादू दाखवायचा असेल, तर त्याला साभार स्वीकार करण्याची तत्परतापण आहे.

पण त्याला आणखी एक मजला वर जायचं होतं.